Orcinus sapiens, de verstandige orka
Een gedachtesprong
Stel dat de evolutie zo’n 300.000 jaar geleden even in de war was geweest en onze soort niet was ontstaan. Dan was Carl Linnaeus, in 1758, niet op het idee gekomen om ons Homo sapiens, de verstandige mens, te noemen. Om te beginnen zou daar niemand van wakker hebben gelegen. Bovendien zou er veel dieren- en mensenleed zijn bespaard. In de oceaan zouden vissen een feestje houden bij deze gedachte. Walvissen zouden nog steeds in grote groepen door de oceaan zwemmen. Wellicht was dan de orka, gevolgd door de octopus, in die wereld het slimste en meest empathische dier, terwijl de olifant en het varken volgen op het land en de kraaien en bijen in de lucht. Maar zou de orka het in zijn dolle dolfijnenkop halen om zich zelf Orcinus sapiens te noemen? Ik denk van niet. Elke orka weet immers instinctief dat het een onderdeel van de natuur is.
Springende orka’s bij Alaska. ©Wikepedia/NOAA, Robert Pittman.
Orka’s zijn zeer sociale dieren
Jared Towers is de directeur van Bay Cetoloy, een Canadese NGO die onderzoek doet over orka’s in Alerts Bay, “Home of the Killer Whale”, dat in een natuurreservaat dat ten noorden van Vancouver ligt. Zijn team bestudeert het gedrag en de ecologie van deze toppredatoren. Jaarlijks zit hij tenminste 100 dagen op zee om ‘zijn’ orka’s te ontmoeten. Tien jaar geleden overkwam hem, toen hij een onderwatercamera installeerde, iets onverwachts. Twee orka’s, Akela en Quiver, een broer en een zus, zwommen naar hem toe met dode zeevogels in hun bek. Ze openden hun kaken om de vogels vrij te laten, alsof ze die hem aanboden. Hij was stomverbaasd en deed helemaal niets. Na enkele ogenblikken gristen ze de vogels weer weg en zwommen ze verder. Dit liet hem niet los. Wat was hier aan de hand? Is dit vaker gezien?
Mensen geven al heel lang voedsel aan andere dieren. Dan gaat het om dieren, zoals honden en katten, waarvan we het gezelschap op prijs stellen. Dat doen we ook met dieren die we als voedsel houden. Er is echter heel weinig bekend over wilde dieren die iets vergelijkbaars doen. De orka blijkt nu zo’n dier te zijn. Dat is het resultaat van onderzoek van Towers en anderen. Hun onderzoek werd onlangs gepubliceerd in de Journal of Comparative Psychology, met als titel Testing the Waters: Attempts by Wild Killer Wales (Orcinus orca) to Provision People (Homo sapiens).
Altruïstisch gedrag bij orkas’s?
Het delen van een prooi is een altruïstisch gedrag dat bij orka’s veelvuldig voorkomt. Altruïsme is een signaal dat het welzijn van anderen belangrijk is voor het dier dat dit doet. Vaak wijst dit ook op empathie, het vermogen om je in te leven in de gevoelens van anderen, waardoor je gemotiveerd raakt om te helpen. Hierdoor ben je bereid tijd, energie of middelen voor anderen te besteden. Het vormt de basis voor de ontwikkeling van sociale normen en de daarmee samenhangende evolutionaire toename van de hersenen (encefalisatie) bij sociale taxa, zoals primaten en dolfijnen. Hoewel sommige culturen binnen de orka’s profiteren van interacties met andere zoogdiersoorten, komt het zelden voor dat ze mensen voedsel aanbieden.
Omdat interacties tussen de mens en orka’s veel voorkomen werden er in het onderzoek strenge eisen gesteld aan de voorwaarden waaraan een voedseldonatie van een orka aan mensen moest voldoen. Cruciaal is dat het initiatief moet uitgaan van de orka en niet door het gedrag van mensen in de hand wordt gewerkt of beïnvloed.
De Jonge orka Fossey biedt Ingrid N. Visser een stuk lever van een adelaarsrog aan onder water in het westelijke deel van de Stille Oceaan. Videoframe: Steve Hathaway. © Jared R. Towers, Bay Cetoloy, Canada.
Twee orka’s bieden Jared Towers voorde kust van Vancouver Island een oude zeekoet (Uria aalge) aan. Het geschenk werd niet geaccepteerd en vervolgens opgegeten. © Jared R. Towers, Bay Cetoloy, Canada.
Op grond hiervan bleven er van de waarnemingen in vier delen van de oceaan, 34 gevallen van beide geslachten en alle leeftijdsklassen van orka's over die prooien en andere voorwerpen aanboden aan mensen die zich op boten (21), in het water (11) en op het strand (2) bevonden. Hierbij werden er 18 soorten dode prooi aangeboden: zes vissen, vijf zoogdieren, drie ongewervelde dieren, twee vogels, één reptiel en één stuk zeewier. In bijna alle gevallen wachtten de orka's op een reactie van de mens voordat ze zelf reageerden. Meestal (88%) negeerden de mensen het aanbod, slechts in vier gevallen werd het aanvaard. Wanneer de orka’s de prooi terugvonden werd die meestal gedeeld met soortgenoten. In enkele gevallen werd het geschenk opnieuw aangeboden, soms wel tot viermaal toe. Zo werd een keer een dode zeekoet (Uria aalge) na onderzoek terug in de zee gegooid, waarna de orka het oppikte en het opnieuw als geschenk aanbood.
Het eendje
BamBam was één van onze twee katten. Het waren schatten, maar onverlaten hebben ze vergiftigd. BamBam overleefde het, na een paar dagen bij de dierenarts. Stanley hebben we nooit kunnen terugvinden. In de lente bracht hij ons vaak een cadeautje. Het gebaar werd op prijs gesteld, het cadeautje niet echt. Een Vlaamse gaai is zich letterlijk doodgeschrokken. De muizen vlogen over de beek het bos in. Maar het jonge eendje, … dat was er over. BamBam, ‘geef hier!’, zie ik boos. Hij deed het braaf. Al ‘goed gedaan, BamBam’ mompelend, bracht ik het terug naar de beek, waar het weer naar zijn moeder en haar kroost zwom. Met zijn allen verlieten ze snel onze beek.
Wilde orka’s zijn echter geen huisdieren. Wellicht lijkt hun gedrag op de goedkope en gekleurde kraaltjes die onze ontdekkingsreizigers gaven als geschenken aan de bewoners van de door hen ontdekte gebieden, om de kennismaking te versoepelen. Volgens de auteurs ligt het meer voor de hand dat de hoogst intelligente en sociale orka’s gewoon nieuwsgierig zijn naar een andere buitenzeese intelligente levensvorm. In onze bootjes zijn wij voor hen wellicht marsmannetjes met een paar vervelende en agressieve karaktertrekjes.
Zoals wij veel kraaltjes hadden, hebben orka’s vaak veel voedsel, omdat ze gezamenlijk op grote prooien jagen en dan de buit onderling verdelen. Het schenken van voedsel aan ons kan worden gezien als een investering in het opbouwen van een relatie. En dat wijst dan weer, volgens Jared Towers, op evolutionaire convergentie tussen orka’s en mensen.
Speelgedrag en samenwerking met de mens
Naast het jagen op prooien, vermaken orka’s zich ook met spelletjes, zoals het gooien van kelp naar elkaar en elkaar aanstoten tijdens een spelletje. Ze verzinnen er ook regelmatig nieuwe. Dat gebeurde in 2020 toen groepen orka’s voor de kust van het Iberische Schiereiland het roer van zeilboten ontdekten. Er speels een hap uitnemen werd een nieuwe hype in orkaland. Dat tot veel verdriet en wanhoop van zeezeilers. Het is onderdeel van hun sociaal gedrag en van het sociaal leren.
“Orka’s zien ons als marsmannetjes met een paar vervelende en agressieve karaktertrekjes”
Bij mensen speelt vertrouwen een grote rol. Is dat er niet dan is de kans op haat, nijd en chaos groot. Bij orka’s speelt dit zeer waarschijnlijk ook. Dat blijkt uit het verhaal van de Killers of Eden, een samenwerkingsverband van orka’s en walvisjagers, tussen 1840 en 1923. Hierbij jaagde een groep orka’s passerende baleinwalvissen de baaien bij dit dorp in. Daarna zwom Old Tom, een oudere mannelijke orka, naar het walvisstation om de walvisvaarders te laten weten dat hun vangst was gearriveerd. Dat deed hij door uit het water te springen en met zijn staart op het water te slaan.
Vervolgens doden de walvisjagers de vangst en werden de karkassen naar het station gesleept met behulp van de orka’s. Hier bleven ze een nacht liggen, zodat de orka’s zich te goed konden doen aan de enorme tong en lippen van het dier, wat zij een lekkernij vinden. De rest lieten ze liggen voor de walvisjagers. Dat ging lang goed, totdat een jager, onder de dreiging van een naderende storm in 1923, besloot het karkas niet voor de kust te laten liggen. Dat beviel Old Tom niet, waardoor er een gevecht ontstond om de sleepkabel, waarbij de trouwe orka een paar tanden verloor. Daarna was de samenwerking over, want de mens had de afspraak geschonden. Het verbleekte skelet van Old Tom hangt nu in het Eden Willer Whale Museum.
Opzienbarende conclusie
De auteurs die erg voorzichtig zijn in hun conclusies, denken dat deze waarnemingen kunnen wijzen op altruïsme tussen soorten. Nog wat verder gaat de conclusie dat dit gedrag één van de eerste voorbeelden is van een andere toppredator die opzettelijk prooien en andere voorwerpen gebruikt om het menselijk gedrag te verkennen. Hoe het precies zit weten we nog niet. Het dringende advies is niet op een eventueel aanbod in te gaan.
Tekst: Jan Stel, 9-8-2025 Voormalig voorzitter Sea First
Prof.em. Ocean Space and Human Activity, University Maastricht, the Netherlands.
