Octopus verkoopt bietsende vis een dreun

foto: Een Octopus cyanea bereidt zich voor om een te lastige en stiekem voedselpakkende tandbaars (Epinephelus marginatus) een dreun te verkopen met één van zijn tentakels. Om toe te slaan heeft de octopus zich opgericht en zich zwart gekleurd, het signaal voor dreiging. Links een blauwe barbeel (Parupeneus cyclostomus). © Eduardo Sampaio en Simon Gingins.

In Nature Ecology & Evolution verscheen op 25 september jl., een publicatie over octopussen die leven in ‘steden’, dichtbevolkte hopen van schelpen, in een voedselrijke baai aan de oostkust van Australië. Uit het onderzoek blijkt dat de Octopus cyanea samenwerkt met vissen als ze jagen. Dat is een unieke samenwerking tussen twee totaal verschillende diersoorten. Interessant en nieuw is ook dat de octopus de leider is van een wisselende groep van verschillende vissoorten en dat hij ze niet opeet tijdens de jacht.

Gewoonlijk zijn octopussen solitaire dieren, waarbij de mannetjes en vrouwtjes elkaar alleen ontmoeten om te paren. Het zijn slimme dieren, met een intelligentie van een driejarig kind. Bij octopussen liggen de hersenen tussen de ogen en rond de slokdarm. Ze hebben het meest complexe zenuwstelsel van alle ongewervelden, wat zich uit door hun intelligente gedrag. Ze hebben goedontwikkelde ogen, die op de onze lijken. Overdag dromen ze in hun slaap, ze kunnen complexe problemen oplossen, zoals het openen van potten, ze kunnen vooruitplannen en het zijn meesters in het ontsnappen uit aquaria.

Ze voeden zich met vissen, krabben, kreeften en weekdieren die ze met de zuignappen op hun armen vangen. Ze hebben geen skelet, waardoor ze in uiterst kleine gaten en spleten kunnen kruipen. Bijzonder is dat ze straalaandrijving hebben. Hierbij wordt zeewater uit de mantelholte met grote kracht door een trechter geblazen. Het zijn ook ware meesters in het zich aanpassen aan hun omgeving, waardoor ze minder opvallen. Octopussen zorgen aan het einde van hun leven voor nageslacht. Na de paring sterven de mannetjes binnen één maand. De vrouwtjes doen daar wat langer over, omdat ze eerst nog op hun eieren passen. Gemiddeld leven deze solitaire dieren maar één tot twee jaar.

foto: Octopus cyanea met op de voorgrond een zeebarbeel (Parupeneus macronemus) bij een koraalrif met Acropora koralen en herenkoraal.© Eduardo Sampaio.

De ‘stadse’ octopus gedraagt zich anders

In de afgelopen vijftien jaar is dit beeld genuanceerd door onderzoek in de ondiepe Jervis Bay, ten zuiden van Sydney in Australië. Daar leven groepen van circa twintig octopussen samen in holen die ze gemaakt hebben in schelpenhopen, die de onderzoekers ‘steden noemen. Er zijn er twee: Octlantis en Octopolis. Beide bieden beschutting tegen predatoren zoals haaien, dolfijnen en murenen.

Met camera’s ontdekte men daar een fascinerende samenleving met complexe sociale interacties. De octopussen slapen overdag niet meer maar verlaten hun holen om te paren en ruzie te maken. Soms worden octopussen uit hun holen getrokken en verjaagd. De competitie om de beschermende holen is hoog. Zo nu en dan worden bepaalde individuen zelfs uitgesloten van de groep. Ook werd duidelijk dat de kleurwisseling van de octopussen een belangrijke rol speelt in de onderlinge communicatie. Wanneer een octopus recht gaat staan en een bijna zwarte kleur aanneemt, betekent dit dat het dier geïrriteerd is en zijn tegenstander uitdaagt of gewoon een klap verkoopt. Loopt het helemaal uit de hand dan wordt er met puin en stenen gegooid.

foto: Een Octopus tetricus vrouwtje is de toenadering van een buurmannetje beu en bekogeld hem met een lading puin. Bron: Godfrey-Smith et al., bioRxiv, 2021.

Op jacht met vissen

De jacht in ‘Octopus City’ is uniek. Dat blijkt uit het onderzoek van Eduardo Sampaio van het Cluster of Excellence Collective Behaviour van de Universiteit van Konstanz, in Nature Ecology & Evolution. Met camera’s legde hij, in 3D, het jachtgedrag van de Octopus cyanea vast. Hieruit blijkt het dier samenwerkt met verschillende vissoorten. Dat is ongezien.

  

foto: Twee jachtscenes in een Acropora rif. Links: Octopus cyanea met bezemstaartlipvis (Cheilinus lunulatus) en een Citroenbarbeel (Parupeneus cyclostomus). Rechts: octopus met bezemstaartlipvis (Cheilinus lunulatus), maanstaartjuweelbaars (Variola louti), Citroenbarbeel (Parupeneus cyclostomus) en alpinotandbaars (Epinephelus fasciatus).© Eduardo Sampaio.

Zo werkt deze octopus dan bijvoorbeeld samen met tandbaarzen en zeebarbelen. De leden van de groep jagers spelen verschillende rollen. De vissen zijn vooral verantwoordelijk voor het verkennen van de omgeving. De octopus neemt echter het initiatief en bepaalt de bewegingen van de groep. Bovendien let hij of zij er op dat er geen misbruik wordt gemaakt van de situatie door opportunisten. Gebeurt dat wel, dan volgt er straf. Vanuit het oogpunt van de octopus leidt deze samenwerking ertoe dat het dier op een efficiëntere manier grotere gebieden kan doorzoeken, waardoor energie wordt bespaard.

In dit geval is er ook sprake van een andere vorm van leiderschap. Normaal wordt in diergroepen het groepsbelang door de leider in de gaten gehouden. Bij deze octopussen gaat het echter vooral om individuele investeringen in een gezamenlijke actie. Dat is de jacht op een prooi die bijvoorbeeld voor de vissen op een voor hen niet, maar voor de octopus wel, toegankelijke plaats zit. Het voordeel voor de octopus is efficiënte bij het vinden van een prooi. Uiteindelijk is het wel zo dat degene die de prooi doodt, die ook opeet. Een prooi wordt niet gedeeld. Omdat er tijdens de jacht steeds prooien worden gevangen, krijgt op den duur elke deelnemer zijn (voor)deel.

 

Tekst: Jan Stel, 24-10-2024 Voormalig voorzitter Sea First

Prof.em. Ocean Space and Human Activity, University Maastricht, the Netherlands.